गोत्र
नेपाली तथा भारतीय सिंधु घाटी सभ्यता ( ई.पू.) विश्वको प्राचीन सिंधु- घाटी नदी सभ्यताहरू मध्येको एक प्रमुख सभ्यता थये | यो हडप्पा सभ्यता रे सिंधु-सरस्वती सभ्यताका नामले पनि जानिन्छ, हिन्दूका विभिन्न थरहरू हुन्छन्। ती थरहरू पनि विभिन्न गोत्रमी बाँडिएका छन्। उनीहरू आफू विभिन्न ऋषिमुनिका सन्तान भएको विश्वास गर्दछन्। त्यसैले उनीहरूका गोत्र पनि प्राचीन ऋषिमुनीहरूकै नाममी आधारित देखिन्छन्। गोत्र उनीहरूको कुल छुट्याउने एउटा भरपर्दो आधार हो। एकै जनाबाटी जन्मिएको ठानिने हुनाले एउटै गोत्र भएका मानिसहरूको बिच बिहावारी चल्दैन। नेपालमी जातका मानिसहरू बाहेक अरूले आफ्नो गोत्रको परवाह गरेको पाइँदैन। हिन्दु समाजमी गोत्र शब्दले एक प्राचिन पुरुषको अविरल वंश परम्परालाई जनाउँछ, जुन माथिबाटी तल तिर क्रमशः अटुट रूपमी बढ्दै जान्छ । अर्थात एक पुरूषको छोरा, नाति, पनाति, खनाति हुँदै हजारौं हजार वर्षसम्म चल्ने वंश पद्धति भन्ने बुझाउँछ । यसरी एक व्याक्तिबाटी आरम्भ भएको वंश परम्परा अन्तर्गतका सबै सन्ततिहरू त्यही मुख्य पर-बाजेका सन्तान र उनिहरूको उत्पत्तिको परिचयलाई जनाउँन उनै प्राचिन पर-बाजेको नामलाई गोत्र मान्ने गरेको पाइन्छ । हिन्दू समाजमी गोत्र शब्दले एक पुरुषको अनवरत वंश परम्परालाई जनाउँछ । एक मुल ऋषिबाटी आरम्भ भएर बाजे, बाबु, छोरा, नाति, पनाति हुँदै अघि बढ्ने ऋषिवंश नै गोत्र हो । अर्को शब्दमी भन्नुपर्दा गोत्र भन्नाले वैद्विक कालमी ऋषिमुनीहरूले आफ्ना सन्ततीहरूको पहिचानकालागि आफ्नो नामलाई सङ्केत शब्दको रूपमी प्रयोग गर्ने प्रणालीलाई नै गोत्र भन्ने गरेको देखिन्छ । यसरी थालनी गरेको गोत्रलाई गोत्र पर्वर्तक ऋषिहरूका सन्तानहरूले आफ्नो कुल, वंशको पहिचानको आधार मान्ने गरेको देखिन्छ । यो प्रक्रिया हजारौं वर्षदेखि अनवरत रूपमी चल्दै आइरहेको छ ।
गोत्रका परिभाषाबारे भेटिएका केही तथ्य सम्पादन
"नेपाली थर गोत्र प्रवर कोष" नामक पूस्तकका लेखक श्रीहरी रुपाखेतीले गोत्र के हो भन्ने विषयमी यस्तो लेखेका छन् । उहिलेदेखि अहिलेसम्म वेद, वेदाङ्ग, पुराण इतिहासदेखि अन्य शास्त्र तथा शास्त्रकारहरूले हाम्रा आदिकालका स्वनामधन्य ऋषिहरूका उल्लेख गरेका छन् रे हामी तिनैका सन्तान हौं रे तिनै ऋषि नामबाटी गोत्र आरम्भ गरिएको हो । उनले आफ्नो पूस्तकबाटी विभिन्न ग्रन्थहरूले गोत्र बारे गरेको व्याख्याको सान्दर्भिक उल्लेख गरेका छन् । सोही पूस्तकबाट उदृत गरिएका पंक्तिहरू यस प्रकार छन् :-
- विश्वामित्रो जमदग्निर्भारद्धाजाऽथ गौतमः , अत्रिर्वशिष्ठः कस्यप इत्येते सप्तर्षयाः ।, सप्तानामृषिणामगत्याष्टमानां यदपत्यं तदगोत्रम् ।
- सन्ततिर्गोत्रजननकलान्यभिजनान्वयौ । वंशोऽन्ववायः सन्तानः ।
- अर्थात सन्तती, गोत्र, जनन, कुल, अभिजन, अन्वय, वंश रे अन्ववाय एवं सन्तान यी सबै शब्दको अर्थ सन्तान हो ।
- -अमर कोष २ ।७। १
- अर्थात सन्तती, गोत्र, जनन, कुल, अभिजन, अन्वय, वंश रे अन्ववाय एवं सन्तान यी सबै शब्दको अर्थ सन्तान हो ।
गोत्रको सम्वन्धमी विभिन्न नेपाली ग्रन्थहरूले पनि प्रसस्त व्याख्य गरेका छन् । ति मध्य केही ग्रन्थहरूले गोत्रको परिभाषा यसरी गरेको देखिन्छ ।
- वंशविस्तार गर्ने महर्षिहरू गौतम, विश्वामित्र, जमदग्नि, भारद्धाज, अत्री, वशिष्ठ रे कस्यप यी सप्तर्षिका साथै अगस्त्य ऋषिका जति सन्तान छन् तिनलाई गोत्र भनिन्छ ।
- -संस्कृत नेपाली शब्दकोष
- वंश प्रवर्तक ऋषिमुनिका नामबाटी चलि आएको पुर्ख्यौली चिनाउने उपनाम गोत्र हो ।
- -वृहत नेपाली शब्दकोश
- आफ्ना नामबाटी सन्तान व खलकैको उपनाम बनेको गोत्र प्रवर्तक मुल पुरुष गोत्र हो ।
- - नेपाली शब्दसागर
- गोत्र प्रवर्तक ऋषिमुनी आदिको नामबाटी चलिआएको पुर्ख्यौली वंश गोत्र हो ।
- -प्रयोगात्मक नेपाली शब्दकोष
हिन्दूहरूका महान धर्मग्रन्थ निर्णयसिन्धु रे धर्मसिन्धुले गोत्रको परिभाषा यसरी गरेका छन् ।
- तत्र गोत्रलक्षणमाह प्रवरमञ्जर्या वौद्यायनः विश्वामित्र जमदग्निर्भारद्धाजऽथ गौतमः । अत्रिर्वशिष्ठः कश्यप इत्यते सप्तर्षयाः । सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रम ।
- - निर्णयसिन्धु (समय सं. १६६८)
- तत्र गोत्र लक्षणम् । विश्वामित्रो जमदग्निर्भारद्धाजोऽथ गौतमः । अत्रिर्वशिष्ठः कश्यप इत्येते सप्त ऋषयः । सप्तानामृषीणां यदपत्यं तद्गोत्रमित्याचक्ष्यते ।
- -धर्मसिन्धु (समय सं. १८४०)
यी दुबै धर्मग्रन्थले सम्पूर्ण रूपमी प्रवर मन्जरीका लेखक वौद्ययान मत अघि सारेको पाइन्छ । त्यस्तै यही मतलाई सतकर्म रत्नावलीमी पनि व्याख्या गरेको पाइन्छ । यसरी विभिन्न विद्वान तथा ग्रन्थमी गोत्रको बारेमा प्रसस्त व्याख्या गरेको पाइन्छ । समग्रमा भन्नु पर्दा गोत्र भन्नाले हिन्दू संस्कृती अन्तर्गतका केही समाजहरू आफूलाई आफ्नो उत्पत्तिको पुर्खालाई नै गोत्र भन्ने गरेको देखिन्छ । यसरी आफूलाई आफ्नो प्रथम पुर्खाको नामबाटी परिचित रे वर्गिकृत गर्न त्यही प्राचिन पुर्खाको नामलाई आफ्नो गोत्र मान्दै हजारौं हजार वर्षदेखि निन्तर रूपमी यो सामाजिक परम्परा चल्दै आएको छ रे अहिले हामी यसैको एक हिस्साको रूपमी रहेका छौं ।
मुख्य गोत्र सम्पादन
यसरी शुरु भएको गोत्र शब्दको प्रयोग वैद्धिक कालबाटी शुरु भयो । यो गोत्र वैद्धिक कालका मुख्य सात ऋषिहरूका नामबाटी शुरु भएको हो । ति मुल सात ऋषिहरूबाटी शुरु भएका मुख्य सात गोत्र यस प्रकार छन् :-
सप्तर्षिहरूलाई पछ्याउँदै आफ्नो नामबाटी गोत्रको सुरुवात गर्ने अर्का आठौँ ऋषिले सुरु गरेको अर्को गोत्र अगस्त्य । यसरी आठ ऋषिका नामबाटी आठ गोत्र आरम्भ भए । यसरी शुरु भएका आठ गोत्र भित्र हिन्दू धर्मका ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्रलाई समाहित गरियो । माथि उल्लेख गरिएका आठ गोत्र भित्र सबै ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य रे शुद्र पर्दछन् तर समयको क्रमसँगै मुल आठ ऋषिका सन्ततिहरूले विभिन्न कालखण्डमी आफ्नै नामबाटी गोत्रको सुवात गर्ने गरेकाले हाल आएर करिब ४९ मुल शाखा गोत्र रे तमाम अन्य उपशाखाहरू प्रचलनमी रहेको पाइन्छ । सुरुवाती समयका आठ गोत्रहरू बढ्दै बढ्दै ४९ शाखा गोत्र रे अन्य उपशाखा गोत्रहरू हुनुका धेरै कारणहरू छन् । यसरी गोत्र बढ्नुका कारणहरूलाई विद्वानहरूले यसरी व्याख्या गरेका छन् :-
- सप्तऋषिका सन्ततीहरूले आफ्नै नामले नयाँ गोत्र राख्न थाले । विश्वामित्रका सन्तति कौडिण्यले आफ्नै नामबाटी कौडिण्य गोत्र राखे । त्यस्तै जमदग्निका सन्तती भाष्टाले आफ्नै नामबाटी भाष्टा गोत्र राखे ।
- ब्राह्मणबीच आन्तरिक विहेबारीका कारणले नयाँ गोत्रको सुरुवात भयो ।
- आफ्नो कुनै आदर्श गुरू वा महात्माको नामबाट मान्छेहरूले आफ्नो नयाँ गोत्र निर्माण गरेकाले पनि गोत्रको सङ्ख्या बढ्यो ।
- गोत्र थाह नभएका केही समूहलाई ऋषिहरूले पुरानो गोत्रसँग अलिकति फरकपारी उस्तै अर्को नयाँ गोत्र दिएर गोत्रिय बनाउने गरेकाले गोत्रको सङ्ख्या बढ्यो ।
यसरी मुख्य चार कारणले गर्दा गोत्रको सङ्ख्या ८ बाटी बढेर ४९ पुगेको हो भनि पूर्विय तथा पाश्चत्य मानवशास्त्रीहरूले निर्क्यौल गरेका छन् । उनिहरूको यो निर्क्यौलमा हिन्दू दर्शनका विद्वानहरूले पनि धेरै हदसम्म सहमती जनाएको पाइन्छ ।
पछि वृद्धी भएका मुख्य गोत्रहरू सम्पादन
- कौशिक
- बालिसेट्ला
- मिथुनाकुल
- इनाकला
- मरिची
- अक्षितला
- अङ्गिरस
- धनञ्जय
- नागेश्वर
- पराशर
- वशिष्ठ
- हरिनामा
- शिवाल
- विष्णु
- गौतमश्य
- मिना
- भार्गव
- हरितष्य
- कौडिण्य
- कुत्सास
- उप्रेती
- गर्ग
- गङ्गाहर
- गङ्गाघर
- उपमन्यु
- विल्भांगा
- मुडिनोला
- रोहिल्लास
- कामास
- पद्माशाली
- कुरिया
- नइर
- विश्वाम्बराहमिन
- मुदालिहार
- भिर्गु
- मौद्गल्य
- वत्स
- साण्डिल्य
यि बाहेक केही गोत्रहरूका नाम पत्तालाग्न नसक्दा यहाँ समावेस गर्न सकिएन ।
नेपालका केही गोत्र अन्तरगतका थर सम्पादन
शाह वंशको गोत्र पृथ्वीनारायण शाहले भारद्वाज गोत्रबाटी कश्यप गोत्रमी परिवर्तन गरेका थिए।