"पटना" को बिचमी भिन्नता

पटना एवं यईको आसपासको प्राचीन भग्नावशेष/खंडहरहरू नगर भयाको ऐतिहासिक गौरवको मौन गवाह हुन् तथा नगरको प्राचीन गरिमालाई आज पनि प्रदर्शित गर्छन।

 

 

 

पटना नाम पटनदेवी (एक हिन्दू देवी) देखि प्रचलित भएको छ। एक अन्य मतका अनुसार यो नाम संस्कृतको पत्तन बाट आएको हो जईश्वरीप्रसाद को अर्थ बन्दरगाह हुन्छ। मौर्यकालको यूनानी इतिहासकार मेगास्थनिजले यस शहरलाई पालिबोथरा तथा चीनीयात्री फाहियानले पालिनफूको नामले संबोधित गरेका छन्। यो ऐतिहासिक नगरले पछिल्लो दुई सहस्त्राब्दियहरूमा धेरै नाम पाई सकेको छ - पाटलिग्राम, पाटलिपुत्र, पुष्पपुर, कुसुमपुर, अजीमाबाद र पटना। यस्तो सम्झिउछ कि वर्तमान नाम शेरशाह सूरीको समय देखि प्रचलित भयो।

 

 

प्राचीन पटना (पूर्वनाम- पाटलिग्राम या पाटलिपुत्र) सोन रे गंगा नदीको संगममा स्थित थियो। सोन नदी आज भन्दा दुई हजार वर्ष पूर्व अगमकुँआ भन्दा अगाडी गंगामा मिल्दथ्यो। पाटलिग्राममा गुलाब (पाटलीको फूल ) ठूलो मात्रामा उपजाईन्थ्यो गुलाबको फूलबाट बिभिन्न प्रकारकोको इत्र, दबाइ आदि बनाएर त्यसको व्यापार गरिन्थ्यो यसैले यसको नाम पाटलिग्राम भयो। लोककथाहरूको अनुसार, राजा पत्रकलाई पटनाको जनक भनिन्छ। उनले आफ्नो रानी पाटलिको लागि जादूबाट यस नगरको निर्माण गर्‍यो। त्यहि कारण नगरको नाम पाटलिग्राम भयो। पाटलिपुत्र नाम पनि त्यहिको कारण भयो। संस्कृतमा पुत्रको अर्थ बेटा तथा ग्रामको अर्थ गांउ हुन्छ।

भारतीय स्वतन्त्रता संग्राममा नगरले आफ्नो महत्वपूर्ण भूमिका निभायो। नीलको खेतीको लागि १९१७मा चम्पारण आन्दोलन तथा १९४२को भारत छोड आन्दोलनको समय पटनाको भूमिका उल्लेखनीय रहर्‍यो। स्वतन्त्रता पछि पटना बिहारको राजधानी बनिरह्यो। सन २०००मा झारखंड राज्यको अलग भए पछि पनि पटना बिहारको राजधानी पूर्ववत बनिरह्यो।

 

 

 

तापमान: गर्मी ४३ °C - २१ °C, सर्दी २० °C - ६ °C

औसत वर्षा : १,२०० मिलीमीटर

 

बिहारको अन्य भागहरूको सरह पटनामा पनि गर्मीको तापक्रम उच्च रहन्छ। गृष्म ऋतुमा सीधा सूर्यातप तथा उष्ण तरंगहरूको कारण असह्य स्थिति हुन्छ। गर्म हावाले बन्ने लूको असर शहरमा पनि महशुस हुदछ। देशको शेष मैदानी भागहरू (यथा - दिल्ली)को अपेक्षा हलाँकि यो कम हो। चार ठूलो नदिहरूको नजीक भएको कारण नगरमा आर्द्रता साल भर धेरै रहन्छ।

गृष्म ऋतु अप्रिलबाट शुरु भएर जून- जुलाईको महिनामा चरममा हुन्छ। तापक्रम ४६ डिग्री सम्म पुगछ। जुलाईको मध्यमा मनसूनको झरीबाट राहत पुग्दछ र वर्षा ऋतुको श्रीगणेश हुन्छ। शीत ऋतुको शुरु छठ पर्व पछि अर्थात नोभेम्बरबाट हुन्छ। फेब्रुअरीमा वसंतको आगमन हुन्छ तथा होली पछि मार्चमा यसको अवसानसँग नै ऋतु-चक्र पूरा हुन्छ।

 

 

पटनाको जनसंख्या वर्ष २००१को जनगणनाको अनुसार १२,८५,८५,४७० छ, जुन १९९१मा ९,१७,२४३ थियो। जनघनत्व ११३२ व्यक्ति प्रति वर्ग किलोमीटर तथा स्त्री पुरूष अनुपात छ - ८३९ महिला प्रति १०,००० पुरूष। साक्षरताको दर पुरूषहरूमा ६२.९% तथा महिलाहरूमा ५०.८% छ। (स्रोत -जिला प्राथमिक शिक्षा रिपोर्ट २००४, राष्ट्रिय शैक्षणिक नियोजन र प्रशासन संस्थान, नयाँ दिल्ली)[१]

पटनाको मुख्य जनजीवन अंग तथा मिथिला प्रदेशहरूबाट एकदम प्रभावित छ। यो संस्कृति बंगाल सँग मिल्दो जुल्दो छ। महिलाहरूको परिवारमा सम्मान हुन्छ तथा पारिवारिक निर्णयहरूमा उनको कुरा पनि सुनीन्छ। यद्धपि स्त्रिहरू अझै सम्म घरको कमाऊ सदस्यहरूमा छैनं, तर उनको दशा उत्तर भारतको अन्य क्षेत्रहरूभन्दा राम्रो छ। भ्रूण हत्याको खबर शायद नै सुनीन्छ तर कही कहीं स्त्रिहरूको शोषण पनि हुन्छ। शिक्षाको मामलामा महिलाहरूको तुलनामा पुरूषहरूलाई तरजीह मिल्दछ।

 

धेरै जसो बिबाहहरू माता-पिता द्धारा नै निर्धारित-निर्देशानुसार हुन्छ। विवादमा सन्तानको इच्छाको मान्यता परिवारमा निर्भर गर्दछ। विवाहलाई पवित्र मानिन्छ र छोडपत्रको कुरा सोच्नु (मुस्लिम परिवारहरूमा पनि) एक सामाजिक अपराध सम्झीइन्छ। बिबाहहरू उत्सव सरह आयोजित हुन्छ र यस समयमा सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको भरमार रहन्छ। केही पर्वहरूलाई दिदा वास्तवमा विवाह अवसरमा नै लोक-कल्याको सर्वोत्तम झांकी दिखिन्छ। यस अवसरमा गरियो खर्च र भोज भतेर अधिकता धेरै परिवारहरूमा विपन्नताको कारण बन्दछ। दाईजो चलन ज्यादाजसो हिंदू एवं मुस्लिम परिवारहरूमा रहेको छ।

 

 

===पर्व-त्यौहार ===

दीवाली, दुर्गापूजा, होली, ईद, क्रिसमस, छठ आदि लोकप्रियतम चाड पर्वहरूमा मध्येका हुन।

 

दशहरामा सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको लामो तर क्षीण हुदै गरेको परम्परा छ। यस परम्पराको शुरुवात वर्ष १९४४मा मध्य पटनाको गोविंद मित्रा रोड गल्लीबाट भएको थियो। धुरंधर संगीतज्ञों सँग सगै ठूला कव्वाल र मुकेश वा तलत महमूद जस्ता गायक पनि यससँग जुडीदै गए।

 

६० वर्ष पहिले पटनाको दशहरा र संगीतको जुन सम्बन्ध सूत्र कायम भएको थियो त्यो ८०को दशकमा आएर टूटेर छिन्न भिन्न भयो। त्यसै परम्परालाई फेरि कायम गर्न एक तथाकथित सरकारी कोशिश वर्ष २००६को दशहराको मौकेमा भए तर नाकाम रहर्‍यो।

 

 

यहाको जनताको मुख्य भोजन भात-दाल-रोटी-तरकारी-अचार हो। तोरीको तेल पारम्परिक रूपले खान तैयार गर्नमा प्रयुक्त हुन्छ। खिचडी ,जोकि चावल तथा दालको साथ केही मसालहरूलाई मिलाएर पकाईन्छ, पनि भोज्य व्यंजनहरूमा एकदम लोकप्रिय छ। खिचडी, प्रायः शनिवार, दही, पापड, घिउ, अचार तथा चोखा संग-साथ पस्किइन्छ।

*मांसहारी व्यंजन पनि लोकप्रिय छ। माछा एकदम लोकप्रिय छ, र मुगल व्यंजन पनि पटनामा देख्न सकिन्छं। अचेल कन्टिनेन्टल खान पनि मानिसहरूद्धारा मन पराउदै जादैछन। धेरै तरिकाको रोल, जोकि न्यूयर्कमा पनि उपलब्ध छन्,को मूल पटना नै हो। विभाजनको समयमा धेरै मुस्लिम परिवार पाकिस्तान गए र त्यस पछि अमेरिका। आफ्नो साथ -साथ त्यो यहांको संस्कृति पनि लगे। उनीहरू धेरै शाकाहारी तथा आमिष रोलहरू रोल-बिहारी नाम ले, न्यूयार्कमा बेच्छन।

 

 

सडक यातायात राष्ट्रिय राजमार्ग संख्या ३१ तथा १९ नगरबाट भएर जान्छ। राज्यको राजधानी भएको कारण पटना बिहारलाई सबै प्रमुख सहरहरूबाट सडक मार्गद्धारा जोडीएको छ। बिहारको सबै जिल्ला सदर मुकाम तथा झारखंडको केही सहरहरूको लागि नियमित बस-सेवा यहाँबाट उपलब्ध छ। गंगा नदीमा बनेको महात्मा गांधी सेतुद्धारा पटना हाजीपुरसँग जोडिएको छ।

प्राचीन कालमा व्यापारको केन्द्र रहेको यस शहरमा अब निर्यात गर्न लायक कम उत्पादन नै बन्छन, जबकी बिहारको अन्य हिस्साहरूमा पटनाको पूर्वी पुरानो भाग (पटना सिटी) निर्मित मालको मांग भएको कारण केही उद्योग धंधा विकास भै रहेका छन।

 

 

*अगम कुआ – मौर्य वंशको शासक सम्राट अशोकको कालको एउटा कुआ गुलजारबाग स्टेशनको नजीकै अवस्थित छ। नजीकै नै स्थित एउटा मन्दिर स्थानीय मानिसहरूको विवाहको लागि मह्त्वपूर्ण स्थल हो।

*मनेर

 

 

अनुग्रह नारायण सिँह कलेज पटनाको प्रशिद्द कलेज हो। यसले शिक्षाको क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान दिएकोछ। प्रायः बिहार बोर्ड तथा सीबीएसईका स्कूलहरू छन्। हालमा अनिं बिहार कलेज अफ इंजीनियरिंगलाई एनआईसुइहरू दर्जा दिइएको छ। पटना यूनिभर्सिटी, मगध विश्वविद्धालय तथा नालन्दा ओपेन यूनिभर्सिटी यी तीन विश्वविद्धालय हुन् जसका शिक्षण संस्थान सहरमा छन्।

 

 

== भाइरका लिंकअन ==